Սևակ Արամազդ. Կենդանի թաղուած. Հայոց քաղաքական վախճանը – 2
Անկախութեան Հռչակագրի 34-րդ տարեդարձի առթիւ…
Ի՛նքդ մարեցիր երդդ հայրենի...
Աւետիք Իսահակեան, «Աբու Լալա Մահարի»
5․ Պետականութեան անկում եւ քայքայում
Իբրեւ բնական երեւոյթ՝ Պետութիւնը, բնականաբար, նոյնպէս ենթարկւում է ծագման, զարգացման, անկման եւ կործանման օրէնքներին, ինչպէս ամեն ինչ։ Դրա պատճառը (ինչո՞ւ-ն) անքննելի է եւ թաղուած՝ անփարատելի անյայտութեան մէջ, ինչպէս այն հարցի պատասխանը, թէ ինչո՞ւ է ծնւում մարդը, ապրում եւ մեռնում։ Հակառակ դրան, կարելի է քիչ թէ շատ հասկանալի դարձնել, թէ ինչպէ՞ս է կատարւում այդ անկումը։
Առաջին բանը, որ այս առումով աչքի է զարկում, այն է, որ Պետութիւնը ծագում եւ զարգանում է հէնց այն նոյն բնապատմական օրինաչափութեամբ, որով այն անկում է ապրում, քայքայւում եւ վերանում։ Վճռական տարբերութիւնն այն է, որ Իշխանութիւնը, որն առաջին դէպքում հանդէս է գալիս իբրեւ ստեղծարար ուժ, երկրորդ դէպքում փոխում է իր ուղղութիւնը եւ բացայայտում իր կործանիչ բնոյթը։
Դա տեղի է ունենում այն դէպքում, երբ Պետութեան գիտակցութեան մէջ խզւում է ժառանգականութեան սկզբունքը, որը որեւէ Պետութեան գոյատեւման անկապտելի երաշխիքն է։ Մնալով առանց շարունակութեան՝ քաղաքական հանրոյթն անխուսափելիօրէն բռնում է կործանման ճանապարհը, ճիշտ ինչպէս մարդկային մի գերդաստան, մնալով առանց ժառանգորդի, ընթանում է դէպի իր վախճանը։
Դրա հետեւանքով հանրոյթի քաղաքական գիտակցութեան եւ ինքնահաստատման միասնական կամքի միջեւ առաջանում է մի աներեւոյթ գոյաբանական ճեղք, եւ ծայր է առնում երկուստեք քայքայումը։ Սկզբում դա տեղի է ունենում աննկատ, երբ թւում է, թէ ամեն ինչ ընթանում է իր բնական հունով, սակայն այդ ընթացքում ճեղքը սկսում է հետզհետէ լցուել ապաքաղաքական իմաստներով՝ առաւել ցածր «էներգիական վիճակների»՝ ազգային, մշակութային եւ կրօնական պատկերացումներով, որոնք փորձում են քօղարկել այդ խզումը՝ ստեղծելով Պետականութեան շարունակութեան պատրանք․ ընդ որում, որքան մեծանում է այդ ճեղքը, այնքան արագանում է Պետութեան անկումը, նոյնքան էլ հանրոյթի ընդհանուր գիտակցութեան մէջ գերակայ են դառնում ազգային, մշակութային եւ կրօնական նախապաշարումները՝ վերաճելով տարատեսակ իշխող «տեսլականների», գաղափարախօսութիւնների եւ, ի վերջոյ, ընդհանուր կենսազգացողութեան։ Եւ հանրոյթը սկսում է ապրել իր երեւակայական ինքնապատկերացումների կեղծ իրականութեան մէջ, մինչեւ ամբողջովին կորցնում է իր քաղաքական բնոյթը։ Մնալով առանց Պետութեան պաշտպանիչ զրահի՝ այն մատնւում է դանդաղ մահուան եւ ինչ-որ ժամանակ իսպառ վերանում աշխարհից (հայ ժողովրդի օրինակը այդ օրինաչափութեան լաւագոյն ապացոյցն է՝ կենսատարածքի եւ բնակչութեան համարեա 90 տոկոսի կորուստ)։
Այդպէս քաղաքական հանրոյթը հասնում է իր գոյութեան նուազագոյն կէտին, մինչեւ վրայ է հասնում վերջնական կործանումը։ Դա մօտաւորապէս նման է այն բանին, երբ մեռնող աստղը փքուելով վերածւում է կարմիր հսկայի՝ հարիւրապատիկ գերազանցելով իր բնական չափերը, մինչդեռ այդ ընթացքում սպառելով իր ջերմամիջուկեան վառելիքը՝ ցրիւ է գալիս եւ դառնում «մի բուռ մոխիր»․․․
6․ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի հրաժարականը՝ ճակատագրական դարձակէտ
Այն, ինչ ասուեց վերեւում, ճշգրտօրէն արտացոլում է Հայ Պետականութեան զարգացման ընթացքը, որն անդառնալիօրէն բեկուեց Հայոց Պետութեան Հիմնադիր Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի պարտադրուած հրաժարականով։ Այդ հակապետական յեղաշրջման միակ պատճառը դաւադիրների ու խռովարարների՝ յաղթած երկրում իշխանութեանն ամէն գնով տիրանալու մոլուցքն էր՝ պաճուճուած, ինչպէս սովորաբար լինում է նման դէպքերում, «ազգային վեհ նպատակներով» ու «հիմնաւորուած»՝ կեղծ-քաղաքական դրդապատճառներով, որոնց միջոցով ոչնչացուեց Հայոց նորանկախ Պետութեան քաղաքական հիմքը՝ այն փոխարինելով կրօնամշակութային համայնքին բնորոշ ընկալումներով։
Այդպիսով աննորոգելի խզուեց Հայոց Պետութեան գիտակցութեան ժառանգականութեան բնական հնարաւորութիւնը, ինչի հետեւանքով Իշխանութիւնը կտրուեց Պետութեան գիտակցութիւնից եւ շուռ գալով՝ սկսեց խժռել հայ հանրոյթի քաղաքական կամքը։ Մնալով առանց Պետութեան գիտակցութեան՝ Իշխանութեան ուժն այլասերուեց մերկ հարկադրանքի ու բռնութեան։ Հիմնադիր Նախագահ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի բոլոր փորձերը, ջանքերը, խորհուրդները (մասնակցութիւնը իշխանութիւնը զաւթած Ռ․ Քոչարեանի երդմնակալութեանը, Հոկտեմբերի 27-ին արուած համախմբման կոչերը, 2007–2013 թ․թ․ համաժողովրդական հսկայ շարժումը, Երկրորդ պատերազմի ժամանակ եւ դրան յաջորդած առաջարկութիւններն ու նախաձեռնութիւնները եւ այլն), որոնք նպատակ ունէին կանխելու Պետութեան գիտակցութեան եւ Իշխանութեան վերջնական խզումը եւ գոնէ չնչին չափով վերականգնելու քաղաքական ժառանգորդութիւնը՝ որպէս Հայոց Պետականութիւնը փրկելու մի վերջին հնարաւորութիւն, ի դերեւ ելան հէնց Իշխանութեան ուժի կործանիչ բնոյթի պատճառով, այն պատճառով, որ Հայոց Պետութիւնն արդէն իսկ բռնուած էր անկասելի անկումով։
Ասուածի ապացոյցն է նաեւ այն, որ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանից յետոյ Ռ․ Քոչարեանի, Ս․ Սարգսեանի եւ Ն․ Փաշինեանի գործունէութեան հիմքում անհրաժեշտաբար դրուեց բացասման սկզբունքը (կեղծիք, խաբէութիւն, դաւ, բռնութիւն, ուրացում եւ այլն), եւ նրանք չարեցին ոչի՛նչ, ո՛չ մի քաղաքական քայլ, որ միտուած կլինէր ոչ թէ սեփական եսակենտրոն իշխանութեան «պարսպապատմանը», այլ Հայոց Պետականութեան ամրապնդմանը։ Ընդհակառակը, նրանք անխնայ մսխեցին Հիմնադիր Նախագահի կուտակած քաղաքական կամքի ամբողջ պաշարը, որի շնորհիւ դեռեւս կանգուն էր մնում Հայոց Պետականութիւնը՝ փոխարէնը կուտակելով անձնական իշխանութեան գանձառատ դրամագլուխ՝ հայ հանրոյթին վերածելով տեսիլքներով սնուող ապաքաղաքական բնազդազուրկ հօտի։
Պետութեան գիտակցութեան այդ սահմռկեցուցիչ քայքայումն իր լրումին հասաւ Նիկօլ Փաշինեանի օրօք, որն արդէն «սպառազինուած» էր մարդկային այն բոլոր բացասական յատկութիւններով, որ անհրաժեշտ էին Հայոց Պետութեան կործանման գործընթացն աւարտին հասցնելու համար։ Այս իմաստով, նա Իշխանութեան ուժի կործանիչ բնոյթի անդաւաճան սպասաւորն է, քաղաքական կեղծիքի անմրցելի «հանճար»։ Դա է պատճառը, որ Հայոց Պետութեան անկման այս վերջին փուլում իրարայաջորդ այդ երեքը՝ Ռ․ Քոչարեանը, Ս․ Սարգսեանը եւ Ն․ Փաշինեանը, անհրաժեշտաբար մէկտեղուելով՝ միաւորեցին իրենց ամբողջ ապաքաղաքական ներուժը եւ կազմեցին մի իւրօրինակ «անսուրբ երրորդութիւն»՝ անձնիշխանութեան մի եռագլուխ հրէշ, որն անսանձ խրախճանում է՝ ընկած Հայոց Պետականութեան «արնաքամ դիակի վրայ»․․․
Ի տես այդ իրականութեան, հարկ է ցաւ ի սիրտ արձանագրել, որ Հայ հանրոյթը չկարողացաւ բռնել Բնաշրջութեան քննութիւնը․ նա ոչ միայն չկարողացաւ պահպանել եւ պաշտպանել Հայոց Պետութեան Հիմնադիր Լեւոն Տէր-Պետրոսեանից ժառանգութիւն ստացած իր կենսատարածքը, այլեւ գրեթէ յօժարակամ հրաժարուեց դրանից՝ սկիզբ դնելով Հայոց Պետականութեան վերջնական կործանմանը։
Գիտականօրէն ասած, «բնաշրջական ճնշման տակ» (Evolutionsdruck) կատարուած կենսատարածքի կորուստը գոյապայքարի թատերաբեմը լքելու ստոյգ ցուցիչ է։
7․ Սրբազան պայքար եւ չնչին յոյսեր
Յատկանշական է, որ հայ հանրոյթի ապաքաղաքականացման անընդհատ խորացող գործընթացը, որ կառավարւում է վերեւից՝ ներկայ վարչախմբի գործունէութեամբ, իր գրեթէ «պաշտօնական» հաստատումը ստացաւ նաեւ ներքեւից՝ Սրբազան Շարժման տեսքով։ Այդ հանգամանքը ցոյց է տալիս, որ հայ հանրոյթը վերադառնում է ինքնակազմակերպման իր մինչպետական վիճակին՝ ազգային-մշակութային-կրօնական հօտի ինքնընկալմանը, ինչպէս եղել է դարեր շարունակ։
Սկզբում, ընդհակառակը, թւում էր, թէ հայ հանրոյթն ինքնաբուխ ընդվզումով արտայայտում է իր վճռական ցանկութիւնը՝ դիմակայելու այն կործանարար իրավիճակին, որի մէջ յայտնուել է Հայոց Պետականութիւնը, եւ ուր որ է կպատռուի հոգեւոր-կրօնական քօղը, ու մենք ականատես կլինենք քաղաքական համընդհանուր զարթօնքի՝ թէկուզ հոգեւորականի գլխաւորութեամբ։ Սակայն գնալով պարզ դարձաւ, որ գործ ունենք հէնց կրօնահայրենասիրական մի շարժման հետ, որի նպատակը Ն․ Փաշինեանի՝ «Նեռի», «Սատանայի», գահազրկումն է եւ հայ կրօնական հօտի «ճշմարիտ դարձն առ աստուած»՝ իբրեւ հայոց բոլոր խնդիրների լուծման բանալի։ Թէպէտ արանքներում Շարժումն անընդհատ հոլովում է «պետութիւն», «իրաւունք», «քաղաքականութիւն» եւ նման հասկացութիւններ, սակայն այդպէս էլ ոչինչ չի ասւում ամենակարեւորի՝ Պետութեան Գիտակցութեան ժառանգականութիւնը վերականգնելու մասին։ Այն, ինչ պակասում է հայ հանրոյթին, ոչ թէ կրօնաբարոյական խրատներն են, հայրենասիրութիւնը կամ «Քրիստոսի հաւատքը», այլ ինքնահաստատման քաղաքական կամքը։
Պատահական չէ, որ զգալով իր իշխանութեանը սպառնացող հնարաւոր վտանգը՝ վերը նշուած Քոչարեան-Սարգսեան-Փաշինեան եռագլուխ հրէշն ամենատարբեր եղանակներով ու հնարներով անմիջապէս անցաւ «շրջանաձեւ պաշտպանութեան»՝ Շարժման արժեզրկման նպատակով ասպարէզը հեղեղելով իր դաշնակ-քոչարեանական-հանրապետական-բեւեռական «զօրաբանակի» բազում բանաւոր «նահատակներով» եւ գրաւոր «հերոսներով», որոնց հայեացքների նուաղուն փայլի մէջ եւ եռանդաշատ-ոգեւորուած շարժումներում անթաքոյց արտայայտւում է այն «երկնային խոստումը», թէ՝ վարձատրութիւնը մօտ է, իսկ եթէ, հակառակ բոլոր ջանքերին, այնուամենայնիւ, Շարժումը յանկարծ պսակուէր յաջողութեամբ, հոգ չէ, այդ դէպքում էլ իրենք կարող էին ինչ-որ «փայ» փախցնել նոր իշխանութեան օդ նետած փշրանքներից։
Եւ Շարժման առաջնորդ Բագրատ Սրբազանը, որի «երկիրը փրկելու» հայրենասիրական մղումների անկեղծութեանը եւ մարդկային ազնւութեանը դժուար է չհաւատալ, սիրայօժար ընդունեց այդ «նուէրը»՝ ըստ երեւոյթին, Յիսուսի օրինակով համարելով, որ այդ «մեղաւորների», «մաքսաւորների», «ձկնորսների», «տասնապետների» բուռն մասնակցութիւնը չի կարող խաթարել իր «սուրբ գործը», ընդսմին անտեսելով այն որոշիչ հանգամանքը, որ Յիսուս Քրիստոսի առասպելական կերպարը, միւս բազում այլ փրկչական կերպարների նման, պաշտպանուած է արքետիպով (չարչարանք, մահ, յարութիւն եւ այլն), իսկ իր շուրջը վխտում են ամենաիրական «դեւեր», որոնք ունակ են ապականելու ամեն ինչ։ Չէ՞ որ դրանք հէնց այն նո՛յն ուժերն են, նո՛յն մարդիկ, որ միահամուռ արհամարհանքով մերժելով Հիմնադիր Նախագահի որդեգրած փոխզիջումային քաղաքականութեան բնական պահանջը, ներկայ իշխանութեան ձեռամբ Արցախը մատնեցին վերջնական կորստի՝ յարուցելով Հայոց Պետականութեան անկումը եւ վերահաս կործանումը։
8․ Վերջից դէպի սկիզբ
1987թ․ վերջին, դեկտեմբերեան մի արեւոտ օր, ես յուսահատ նստած էի երեւանեան այգիներից մէկի նստարանին։ Դէմդիմաց գտնւում էր Վահան Տէրեանի յուշարձանը, եւ ես ակամայ սկսեցի մտովի կռիւ տալ մեծ բանաստեղծի հետ՝ մեղադրելով նրան ազգային սնապարծութեան համար («Եգիպտական բուրգերը փոշի կդառնան․․․» եւ այլն)։ «Ահա Սֆինքսի հայեացքի ներքոյ փոշիանում է քո իսկ ազգը, Վահան Տէրեան,– մտածում էի ես,– ինչպէս փոշիացաւ այդ նոյն Սֆինքսն ու բուրգերը ստեղծող ազգը․․․»։ Յանկարծ որտեղից որտեղ յայտնուեց իմ հեգնամիտ բանաստեղծ ընկերը եւ առաջարկեց մասնակցել «Օպերայի հրապարակում տեղի ունեցող բնապահպանական ցոյցին»։ Ես ապշահար նայեցի նրան՝ կարծելով, թէ նա ծաղրում է ինձ, սակայն երբ նա գնաց, ես, այնուամենայնիւ, որոշ ժամանակ անորոշ նստած մնալուց յետոյ ինքնաբերաբար վեր կացայ եւ դիմեցի դէպի հրապարակ։ Հայ մարդն արթնացել էր․․․
Այն, ինչ դեռեւս չի հասել իր գոյութեան բացարձակ զրօյական կէտին, պահպանում է վերադարձի իր բնական հնարաւորութիւնը։ Դա վերաբերում է այն ամէնին, ինչ գոյութիւն ունի՝ այստեղ եւ այժմ։ Ինչպէս ապացուցում է գիտութիւնը, այդ վերադարձը որոշւում է մեր իսկ հայեացքով, այսինքն՝ գիտակցութեամբ։ Դա ո՛չ ազգային, ո՛չ մշակութային եւ ոչ էլ կրօնական գիտակցութիւն է, այլ մարդ կենդանատեսակին Բնաշրջութեամբ տրուած ամբողջական գիտակցութիւն։ Իրականութիւնը գոյանում է հէնց այն ակնթարթին, երբ մենք գիտակցում ենք դրա հնարաւորութիւնը։
Այդպէս հայ հանրոյթը որսաց իրերի դրութիւնը հիմնիվեր փոխելու հնարաւորութիւնը, եւ բացարձակապէս անկանխատեսելի՝ 88-ի Համազգային Յեղափոխութիւնը դարձաւ իրականութիւն։
Այդպէս Հայոց Համազգային Շարժումը որսաց Անկախութեան հնարաւորութիւնը, եւ Հայոց Պետութեան ստեղծումը դարձաւ իրականութիւն։
Այդպէս Հայոց Պետութեան հիմնադիր Լեւոն Տէր-Պետրոսեանը որսաց Արցախն ազատագրելու հնարաւորութիւնը, եւ Արցախի ազատագրումը դարձաւ իրականութիւն։
Նոյն կերպ Հիմնադիր Նախագահ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանը որսաց Միացեալ Հայաստանի ստեղծման հնարաւորութիւնը, որը, սակայն, չդարձաւ իրականութիւն՝ վերը նշուած ապաքաղաքական խաժամուժի՝ Վազգէն Սարգսեանի, Ռոբերտ Քոչարեանի, Սերժ Սարգսեանի եւ այլ իշխանառուշտ ուժերի բռնի միջամտութեան հետեւանքով։ Այնինչ իրերի բնական տրամաբանութեամբ՝ այդ հնարաւորութեան քաղաքական իմաստը պարզ էր հայելու պէս․ պարտուած հակառակորդին ես զիջում իր իսկ տարածքը եւ ձեռք բերելով նրա համաձայնութիւնը՝ դրանով վաւերութեան անդառնալի կնիք դնում քո յաղթանակի վրայ․․․
Այդպիսով հայ հանրոյթն իր իսկ ձեռքով ընդմիշտ գերեզմանե՛ց Միասնական հզօր Հայաստանի կառուցումը, որը ժամանակի ընթացքում կդառնար ամուր հիմք ու պայման՝ մեր միւս բոլոր խնդիրների լուծման համար եւս, երբ կյայտնուէր դրա բնական հնարաւորութիւնը (ճիշտ ինչպէս դա գործեց Արցախի պարագային)։ Անցեալի ապաքաղաքական ցնորքն աւելի ծանրակշիռ դուրս եկաւ, քան ապագայի քաղաքական իրականութիւնը։ Եւ Իշխանութեան ուժը փոխեց իր ուղղութիւնը։ Կորստեան մատնելով Արցախը եւ Հայաստանի քաղաքական ապագան՝ այդ ամբողջ խաժամուժը, փաստօրէն, դրանով իր համար ընդամենը ստեղծեց հայդատական մի նոր, թարմ, փարթամ արօտավայր եւ այժմ թառանչում-բառաչում-շառաչում-դոփդոփում է «Արցախը վերադարձնելու» եւ «թուրքից վրէժ լուծելու» մասին։ Դա այնքա՜ն անհեթեթ է ու կենդանօրէն անբարոյ, որ նոյնիսկ արժանի չէ մարդկային ծաղրանքի։ Եւ միաժամանակ՝ անյուսօրէն տխուր, քանի որ ցոյց է տալիս հայոց քաղաքական հոգեվարքը․․․
Սակայն եթէ մարդն է իր գիտակցութեամբ ստեղծում իրականութիւնը, ապա իրականութիւնն էլ իր հերթին ստեղծում է մարդուն։ Վաղնջական ժամանակներից մինչեւ օրս գոյութիւն չի ունեցել, չունի եւ չի կարող ունենալ ո՛չ մի Պետութիւն, որ համաձայն ժառանգականութեան օրէնքի՝ այս կամ այն կերպ չերկրպագէր իր սկիզբը եւ չմեծարէր իր հիմնադիր անհատին (ճիշտ ինչպէս ազգն՝ իր նահապետին, կրօնն՝ իր աստծուն, մշակոյթն՝ իր դեմիուրգին եւ այլն)՝ ի խնդիր Պետութեան կենսունակութեան ու յարատեւութեան (գերմանացիներն, օրինակ, նոյնիսկ ունեն թեւաւոր խօսք՝ «Ի սկզբանէ էր Ադենաուերը․․․»)։ Նոյնը եւ, համապատասխան տարբերութիւններով հանդերձ, վերաբերում է հանրոյթներով ապրող ամբողջ կենդանական աշխարհին, ուր հօտի, երամակի, ոհմակի, տարմի առաջնորդի հանդէպ ցուցաբերուող խոնարհումը կենսահաստատ նշանակութիւն ունի տուեալ կենդանատեսակի գոյատեւման համար։
Սակայն Հայոց Պետութեան Հիմնադիր Լեւոն Տէր-Պետրոսեանին բաժին հասաւ հակառակ ճակատագիրը՝ գրեթէ համընդհանուր մերժում եւ ատելութիւն։ Եւ որքան վճռորոշ ու անփոխարինելի է նրա վաստակը Արցախեան Շարժման, Հայաստանի Անկախութեան, Հայոց Բանակի ստեղծման, Արցախի ազատագրման, Հայաստանի պետականաշինութեան գործում, այնքան աւելի անվերապահ են այդ մերժումը եւ արմատական՝ ատելութիւնը։ Դա ցոյց է տալիս, որ հայ հանրոյթը հիմնիվեր վերածուել է ապաքաղաքական մի զանգուածի, որն արդէն ներքուստ հրաժարուել է Պետութիւն ունենալուց։ Ըստ ամենայնի, նրան լիովին բաւարարում է կրօնամշակութային ազգի դարերով փորձուած համայնքային գոյաձեւը։ Դա նշանակում է, որ հայ հանրոյթը՝ իբրեւ Պետութիւն, բնաշրջօրէն պարտուած է։
Հակառակ պարագային նա գոնէ բնազդով կըմբռնէր Հայոց Պետութեան հիմնադիր կերպարի նշանակութիւնը, այն իրողութիւնը, որ նրա նկատմամբ դրսեւորուող ճանաչումն ու գնահատանքը եւ, ամենակարեւորը, նրա գործի շարունակումը կենսականօրէն անհրաժեշտ են հէնց իրեն՝ հայ հանրոյթին եւ ո՛չ թէ Լեւոն Տէր-Պետրոսեան անունով մարդուն (Ճշմարտութեամբ ապրողի համար միեւնոյն է, թէ «հասարակութիւնն» իրեն ատո՞ւմ է, թէ՞ պաշտում․․․)։ Իսկ Պետութիւն, որ կարող էր գոյանալ օդում, գոյատեւել ինքն իրեն, հզօրանալ հէնց այնպէս՝ առանց ծագման ու կենսագրութեան, արդէն ստոյգ ախտաբանութիւն է ու զառանցանք․ դա նոյնն է, թէ կեանքի լոյսը վայելէր մի մարդ, որին ոչ ոք չի ծնել․․․
Մի կողմ թողնելով շեքսպիրեան-նարեկացիական չափեր ընդգրկող այն մարդկային ողբերգութիւնը, որ ապրում է Հիմնադիր Նախագահը՝ ի տես իր ստեղծած Պետութեան կործանման, հարկ է արձանագրել մէկընդմիշտ․ կեանքի օրէնքներն աւելի զօրեղ են, քան ցանկացած մարդկային հանրոյթ։ Դրանց դէմ գնալը կամ դրանք շրջանցելը նշանակում է պարզ ինքնաոչնչացում։ Հայոց Պետութեան Հիմնադիր Լեւոն Տէր-Պետրոսեանը պաշտպանուած է Բնաշրջութեան օրէնքներով։
Մարդ, որի ժառանգած խօսքն ու գործը լիուլի բաւարար են մի ամբողջ Պետութիւն վերստեղծելու համար․․․
23․08․2024թ․
Երեւան