Սևակ Արամազդ. Կենդանի թաղուած. Հայոց քաղաքական վախճանը
Անկախութեան Հռչակագրի 34-րդ տարեդարձի առթիւ'
…Ի՛նքդ մարեցիր երդդ հայրենի․․․
Աւետիք Իսահակեան, «Աբու Լալա Մահարի»
Ամիսներ առաջ գերմանացի մի խմբագիր ինձ խնդրեց յօդուած գրել արցախեան խնդրի մասին՝ ակնարկելով, թէ «մի ամբողջ ժողովուրդ ենթարկուեց բռնի տեղահանութեան, սակայն աշխարհը դա կարծես չնկատելու տուեց»։ Ես մեծ դժկամութեամբ, ինչպէս ասում են, «ամօթի զօռով» համաձայնեցի, որովհետեւ սովորութիւն չունեմ իմ ցաւը հանդիսութեան ուղեգորգի պէս փռել օտարների առջեւ, որոնց ե՛ւ կարեկցանքը, ե՛ւ անտարբերութիւնը հաւասարապէս նուաստացուցիչ են ինձ համար՝ վաւերութեան կնիք դաջելով իմ անկամութեան ու անկարողութեան ամօթահար դէմքին։ Ի զարմանս ինձ, յօդուածի վերնագիրը ծնուեց ակնթարթօրէն՝ «Կենդանի թաղուած» („Lebendig begraben“), ինչը յուշում էր խօսքի ինչ-որ զարտուղի ընթացք ու տրամաբանութիւն։ Սակայն երբ պատրաստւում էի գրելու, յանկարծ հոգիս ճզմուեց մի անչափելի ծանր բարոյական ճնշումից, որն անհնար էր դարձնում որեւէ միտք, զգացմունք, խօսք ու դատողութիւն։ Ես սահմռկելի յստակութեամբ զգացի, որ հայ ժողովրդի հետ չի կատարուել ոչինչ, որ կարելի լինէր համարել անարդար․․․
Այդպէս ես դրժեցի իմ խոստումը։ Որպէս արդարացում՝ որոշեցի հաստատումների ձեւով այստեղ համառօտ անդրադառնալ այն ամէնին, ինչ կուզենայի ասել այդ կապակցութեամբ։
1․ Իշխանութեան առեղծուածը
Կեանքի ու բնութեան ամենախորհրդաւոր երեւոյթներից մէկը Իշխանութիւնն է, որով ներծծուած է ամէն-ամէն ինչ՝ նիւթը, շարժումը, կեանքը, մահը եւ գիտակցութիւնը։ Աշխարհում գոյութիւն չունի այնպիսի փոխյարաբերութիւն, որի պարագային ազդեցութեան կողմերը թաքուն, թէ բացայայտ չձգտէին գերակայութեան, ինչն էլ հէնց կազմում է Իշխանութեան էութիւնը։ Պատկերաւոր ասած, Իշխանութիւնը մի կշեռք է, որի նժարները երբեք դատարկ չեն լինում, ուստի, անվերջ գտնւում են տատանման մէջ, քանի որ աշխարհում նոյնակշիռ ոչինչ գոյութիւն չունի, եւ այդ սկզբնական անհամաչափութիւնն է շարժման մէջ դնում բնութիւնը եւ կենդանի պահում աշխարհը։ Իշխանութեան գաղտնիքն այն է, որ լինելով ամբողջովին պայքար՝ այն միաժամանակ ե՛ւ ստեղծարար է, ե՛ւ կործանիչ, ինչպէս մի տարրական մասնիկ, որը միաժամանակ պտտւում է հակառակ ուղղութիւններով՝ աջ եւ ձախ։ Իշխանութեան այդ երկակիութիւնն է, որ հնարաւոր է դարձնում գոյութիւնը։ Մարդկային միտքն ու բանականութիւնը երբեք, ո՛չ մի պարագայում, չեն կարող հասու լինել Իշխանութեան գաղտնիքին, որն անլուծելի է՝ իբրեւ գոյութեան միակ ճակատագիր։
Մարդկութեան պատմութեան շարժիչ ուժը նոյնպէս Իշխանութիւնն է, ինչը, չգիտես ինչու, մեծ մասամբ համերաշխօրէն անտեսւում է ինչպէս առօրեայ ընկալումներում, այնպէս էլ գիտութեան կողմից, թէեւ մարդն ամէն ակնթարթ ապրում է Իշխանութեան աներեւոյթ ձգողութեան դաշտում։ Մարդկութեան ամբողջ պատմութիւնը, ըստ էութեան, Իշխանութեան վերաձեւակերպումների պատմութիւն է․ որպէս գիտակից գոյակ՝ մարդը չգիտի, թէ ինչպէ՛ս վարուի այդ անփոփոխելի ու անըմբռնելի մեծութեան հետ, բացի այն անընդհատ վերաբաշխելուց՝ ինչպէս հանրութեան ներսում, այնպէս էլ աշխարհում՝ ազգերի ու պետութիւնների միջեւ։ Գոյութիւն, որ զերծ կլինէր Իշխանութիւնից, պատկերացնել հնարաւոր չէ, ինչպէս հնարաւոր չէ պատկերացնել ոչինչը։
Մարդկութեան պատմութեան մէջ Իշխանութեան եւ իր օրէնքների միակ քիչ թէ շատ ընդունելի նկարագրութիւնը տալիս է Բնաշրջութիւնը (էւօլիւցիա), որը թէեւ նոյնպէս ենթակայ է մտաւոր ճանաչողութեան պատճառահետեւանքային սահմանափակութեանը, սակայն ձգտում է առաւել ամբողջականութեամբ արտացոլելու բնութեան խորքում գործող օրինաչափութիւնները՝ առանց դրանց վրայ ազդելու որեւէ յաւակնութեան։ Գոյապայքար, ընտրութիւն, յարմարում, փոխզիջում, համագործակցութիւն, ինքնակազմակերպում, ժառանգականութիւն, ինքնավերածում, ինքնահաստատում, տիրապետում եւ այլն՝ ահա մի քանիսն այն գոյաբանական պայմաններից, որոնց շրջապատում ծագում եւ գործառւում է ցանկացած գոյակ, այդ թւում՝ մարդը։ Մարդկային հանրոյթները՝ առանց բացառութեան, եւս ենթարկւում են յիշեալ երեւոյթների վճռական ներգործութեանը՝ հանդէս բերելով ինքնակազմակերպման որոշակի աստիճանակարգութիւն, որի գագաթին կանգնած է Պետութիւնը։
2․ Պետութիւն եւ ինքնահաստատում
Պետութեան ծագումն ու զարգացումը բացառապէս տեղի է ունենում բնութեան օրէնքների համաձայն, եւ մարդու ենթակայական միջամտութիւնն այդ գործընթացին բացարձակապէս ոչ մի նշանակութիւն չունի, քանի որ որքան էլ վճռական լինի մարդու հանգամանքը, միեւնոյն է, այն ամէնը, ինչ անում կամ կարող է անել մարդը, դարձեալ անխուսափելիօրէն կատարւում է այդ նոյն օրէնքների գործողութեան շրջանակում։ Մարդը կարող է միայն այս կամ այն չափով գիտակցել այդ օրէնքները եւ օգտագործել դրանք, ինչպէս դա անում են բոլոր կենդանի գոյակները՝ մանրէից մինչեւ մարդանմաններ, սակայն նա երբեք չի կարող ուղղորդել այդ օրէնքները դէպի ցանկալի հուն, ինչպէս երբեք չի կարող, ասենք, հակադարձել ձգողութեան ուժը։
Իշխանութեան եւ իր օրէնքների երկակի բնոյթն առաւել վառ արտայայտւում է հէնց Պետութեան պարագային, որն իբրեւ որեւէ հանրոյթի ինքնապահպանման եւ ինքնապաշտպանութեան բարձրագոյն ձեւ՝ ըստ հանրային անհրաժեշտութեան, առատօրէն դրսեւորում է թէ՛ դրական եւ թէ բացասական յատկանիշներ։ Պետութիւնը գոյանում է միայն այն դէպքում, երբ առկայ են քանակական եւ որակական որոշակի նախադրեալներ՝ անհրաժեշտ նուազագոյն մարդկային զանգուած եւ որակական յատկանիշ՝ ինքնահաստատման միասնական կամք։ Դրանցից մէկնումէկի բացակայութեան պարագային երբեք չի կարող ստեղծուել Պետութիւն (օրինակ՝ թէեւ քրդերը քսան, թէ երեսուն միլիոն են, սակայն դեռեւս չեն տիրապետում ինքնահաստատման միասնական կամքի, ուստի, չունեն ինքնուրոյն Պետութիւն)։ Համաբանօրէն՝ ինչպէս չի կարող լոյս առաջանալ, եթէ չի փակւում դրական եւ բացասական լիցքերի շղթան՝ ստեղծելով էլէկտրամագնիսական միասնական դաշտ, այնպէս էլ անհնար է Պետականութեան համակարգի գոյացումը, եթէ տեղի չունի վերոնշեալ քանակական եւ որակական նախադրեալների մէկտեղում։
3․ Քաղաքական հանրոյթ եւ Պետութեան հիմնադիր անհատ
Այն ամէնը, ինչ վերաբերում է Պետութեան ներքին եւ արտաքին գործառոյթների ամբողջութեանը, բնորոշւում է «քաղաքականութիւն» եզրոյթով, ուստի, քաղաքական կարող է լինել միայն այն հանրոյթը, որ ունի Պետութիւն։ Մնացած բոլոր դէպքերում մենք գործ ունենք կրօնական, մշակութային եւ ցեղակցական համայնքների հետ, որոնք լինելով մարդկային ինքնակազմակերպման առաւել ցածր ձեւեր՝ երբեք չեն կարող ունենալ քաղաքական բնոյթ, քանի որ չեն կարող լինել համաշխարհային գոյապայքարի ինքնուրոյն մասնակից։ Ուստի, կրօնական, մշակութային եւ ազգային քաղաքականութիւն հասկացութիւնն իմաստ ունի միայն Պետութեան առնչութեամբ։ Ըստ այդմ, ասենք, Հայ Եկեղեցին երբեք չէր կարող եւ չի կարող լինել հայութեան քաղաքական առաջնորդը, քանի որ այդ կազմակերպութեան կրող հանրոյթն ընդամենը հայերի կրօնական համայնքն է։ Նոյնը եւ Ասորական Եկեղեցին՝ ասորի ժողովրդի վերաբերութեամբ եւ այլն։ Դրա պատճառն այն է, որ կրօնը եւ մշակոյթը սկզբունքօրէն չունեն եւ չեն կարող ունենալ բնաշրջական որեւէ արժէք կամ իմաստ (հակառակ դէպքում, ասենք, եգիպտական տիեզերական մշակոյթը կբացառէր եգիպտական պետութեան կործանումը կամ հնդկական մեծահանճար կրօնների խուռն բազմութիւնը անհնար կդարձնէր Հնդկաստանի գաղութացումը եւ կամ հայկական տաճարների ճարտարապետական ձեւերի անբիծ կատարելութիւնը կկանխէր Հայոց Ցեղասպանութիւնը եւ այլն)։
Հանրոյթի ինքնահաստատման միասնական կամքն անհրաժեշտաբար խտանում է հանրոյթի մի որեւէ անդամի (հազուագիւտ դէպքերում՝ անդամների խմբի) մէջ, որով այն ստանում է կենդանի մարմնաւորում, եւ ծնւում է Պետութիւնը։ Պատկերաւոր ասած՝ այդ կամքի հոսքը նախ վերընթաց կուտակւում է անհատի մէջ եւ ապա վարընթաց վերաբաշխւում դէպի «ծայրամասեր»՝ ընդգրկելով ամբողջ հանրոյթը, որն սկսում է գործել իբրեւ Պետականութեան համակարգ։ Այդպիսի անհատը կոչւում է Պետութեան հիմնադիր։ Այդ երեւոյթի հիմքում ընկած է ինքնավերածման բնաշրջական օրէնքը, երբ գործառուելով Իշխանութեան ուժի բեւեռացման եւ տարասփռման «ալգորիթմով»՝ համայն բնութիւնը հասնում է ինքն իր հետ նոյնականութեան, ինչը հնարաւոր է դարձնում գոյութեան յարատեւ շրջապտոյտը։ Ահա թէ ինչու գոյութիւն ունեցող ամէն ինչ ունի իր «կենտրոնը», «միջուկը», «սերմը», «ազդակը», «սկիզբը», «գլուխը» եւ այլն։
4․ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանը՝ Հայոց Պետութեան հիմնադիր
Բնականաբար, այդ նոյն օրինաչափութիւնները մենք տեսնում ենք նաեւ հայ հանրոյթի պարագային, որի ինքնահաստատման միասնական կամքը նախ ստեղծեց Պետութեան իր նախաձեւը՝ անհատների մի խմբի տեսքով («Ղարաբաղ» կոմիտէ), ապա եւ այդ խմբի ներսից բնական ընտրութեան ճանապարհով երեւակեց Հայոց Պետականութեան հիմնադիր անհատին՝ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանին, որն իբրեւ մարդ՝ «պատահականօրէն» օժտուած էր այն բոլոր յատկութիւններով, որ անհրաժեշտ էին այդ բնաշրջական առաջադրանքը հնարաւոր լրութեամբ իրագործելու համար։ Եւ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանը փայլուն կատարեց իր այդ դերը՝ այնպէ՛ս եւ այնքա՛ն, որ կարելի է անվարան ասել, որ Հայոց Պետութեան ստեղծումը նրա «անհատական ստեղծագործութիւնն» է։ Նրա առաջնորդութեամբ հայ հանրոյթը յաջողութեամբ յաղթահարեց այն բոլոր աներեւակայելի խոչընդոտները (ռազմական, քաղաքական, տնտեսական, բարոյական եւ այլն), որ առկայ էին հայոց քաղաքական ներկայութիւնը համաշխարհային գոյապայքարում հաստատելու ճանապարհին։
Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի բացառիկ իրատեսութեան, ազնւութեան, շրջահայեաց իմաստութեան, ճշմարտասիրութեան, խիզախութեան, մտքի ճշգրտութեան ու ճկունութեան եւ դիւանագիտական հանճարի շնորհիւ հայ հանրոյթը կարողացաւ վերանուաճել ու պաշտպանել իր կենսատարածքը եւ ինքնահաստատուել աշխարհում՝ իբրեւ քաղաքական գործօն։ Պատմութեան մէջ հազուագիւտ են այն պետականադիր անհատները, որ անաղարտ հայելու պէս հնարաւոր անխաթարութեամբ անդրադարձնում են Բնաշրջութեան օրէնքների ստեղծարար լոյսը, եւ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանն այդ քչերից է։ Այդ իմաստով, նա ոչ թէ անձ է (իբրեւ անձ՝ նա այնպիսին է, ինչպիսին են բոլորը՝ իր առաւելութիւններով ու թերութիւններով), այլ, պատկերաւոր ասած, Պետականութեան սկզբունքի կենդանի մարմնաւորում։ Այստեղ է թաքնուած նաեւ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի «մարգարէական անսխալականութեան» գաղտնիքը։
Շարունակությունը՝ ԱՅՍՏԵՂ