Թելման Պետրոսյան. Տեր-Պետրոսյանը քայլում է ժամանակից առաջ

Պատմության հոսքը ոչ միշտ է տալիս ժողովրդին այն առաջնորդը, որի մասին նա երազում է։ Շատ ավելի հաճախ պատմությունը բերում է այն առաջնորդին, որն անհրաժեշտ է՝ փրկելու, պահելու և առաջնորդելու նրան դեպի գոյատևում։ Լեոն Տեր-Պետրոսյանը հենց այդպիսի առաջնորդ էր։

Նա հայտնվեց մեր պատմության ամենաբարդ ժամանակներից մեկում՝ 1988-ի շարժման, Խորհրդային միության փլուզման և արցախյան պատերազմի օրերին։ Դա այն ժամանակաշրջանն էր, երբ Հայաստանը բառացիորեն ծնվում էր կրակների միջից։ Մարդկանց սրտերում միասին կային թե՛ հույսի հրաբուխը, թե՛ վախի մառախուղը։ Այդ փոթորկի մեջ հայտնվեց մի մարդ, որն իր գիտական մտածողությամբ, սառը դատողությամբ և պատմական լայն հորիզոնով կարող էր միաժամանակ տեսնել ներկայի վտանգները և ապագայի հնարավորությունները։

Նրա մեջ համադրված էր Աբրահամ Լինքոլնի ազնվությունը։ Լինքոլնը կարողացավ քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ ընդունել որոշումներ, որոնք հաճախ ցավեցրին սեփական ժողովրդին, բայց փրկեցին պետությունը։ Տեր-Պետրոսյանը նույն կերպ էր պատրաստ՝ ճշմարտությունն ասել այնպես, ինչպես կա, նույնիսկ եթե դա կարող էր նվազեցնել իր ժողովրդականությունը։ Նա հասկանում էր, որ ճշմարտությունը չի խնայում նույնիսկ նրան, ով այն ասում է, բայց այն միակ հիմքն է, որի վրա կարելի է կառուցել պետականություն։

Նրա ռազմավարական սառնասրտությունը հիշեցնում էր Վինսթոն Չերչիլին։ Երբ 1940-ին Չերչիլը հայտարարեց՝ «Ես խոստանում եմ միայն արյուն, քրտինք և արցունքներ», ժողովուրդը շշմեց, բայց հետո հասկացավ, որ այդ բառերի հետևում կար անպարտելի կամք։ Տեր-Պետրոսյանը նույնպես չէր խոստանում հրաշքներ։ Նա չէր գունազարդում իրականությունը, այլ պատրաստում էր ժողովրդին նրան դիմակայելու։ Նա հաճախ ասում էր՝ հաղթանակը միայն առաջին քայլն է, իսկ իսկական փորձությունը սկսվում է դրանից հետո։

Նրա քաղաքական փիլիսոփայությունը հնչեցնում էր Նելսոն Մանդելայի ճշմարտությունը. «Խաղաղությունը ստեղծվում է ոչ թե հաղթողի կամ պարտվողի, այլ փոխզիջման հիման վրա»։ Տեր-Պետրոսյանը դա հասկացել էր դեռ 90-ականների կեսերին։ Նա զգուշացնում էր, որ եթե չգտնենք խաղաղության բանաձև, պատերազմը կվերադառնա՝ ավելի ծանր և դաժան։ Այդ զգուշացումները ժամանակին շատերի համար անհասկանալի կամ անընդունելի էին, բայց այսօր դրանց ճշմարտությունը դառնում է անժխտելի։

Նա ուներ Մարկ Ավրելիոսի նման մտածողության խորություն։ Հռոմի կայսրը գիտեր, որ պետության ուժը գալիս է ոչ միայն սուրից, այլ նաև բանականությունից։ Տեր-Պետրոսյանն իր որոշումների հիմքում դնում էր հենց այդ սկզբունքը։ Նա համարում էր, որ փոքր պետությունը չի կարող գոյատևել միայն զինված ուժի հաշվին․ նրա հզորությունը գալիս է դիվանագիտությունից, տնտեսական կայունությունից և միջազգային վստահությունից։

Տեր-Պետրոսյանը կարող էր լինել նաև Կոնֆուցիուսի նման՝ այն իմաստունը, որը դարեր առաջ ասում էր՝ «Նա, ով մտածում է միայն այսօրվա հաղթանակի մասին, վաղը կկորցնի երկիրը»։ Այդ նախազգուշացումը նա կրկնում էր տարբեր ձևերով, իր ելույթներում, հոդվածներում և քաղաքական քայլերում։

Նրա նախագահության տարիները անցան անընդհատ պայքարի մեջ՝ արտաքին ճնշումների, ներքին դժգոհության, պատերազմական սպառնալիքների և տնտեսական փլուզման ֆոնին։ Բայց հենց այդ պայմաններում նա կարողացավ դնել Հայաստանի պետականության հիմքերը՝ բանակ, դիվանագիտական ծառայություն, դրամային համակարգ, պետական ինստիտուտներ։ Սրանք այսօր մեզ համար կարծես ինքնին հասկանալի բաներ են, բայց 90-ականների սկզբին դրանք գոյություն չունեին։

Եվ այստեղ է, որ Լեոն Տեր-Պետրոսյանը նմանվում է ոչ միայն համաշխարհային, այլև հայկական պատմության մեծերին։ Ինչպես Տիգրան Մեծը կարողացավ խուսափել կործանարար պատերազմներից՝ պահպանելով իր երկրի միջուկը, այնպես էլ Տեր-Պետրոսյանը փորձում էր պահել Հայաստանը այնպիսի հողի վրա, որտեղից հնարավոր էր վերելք։ Ինչպես Խրիմյան Հայրիկը հորդորում էր իր ժողովրդին պատրաստ լինել «երկաթե շերեփով» ճաշ բաժանելու կռվին, Տեր-Պետրոսյանն էլ գիտեր՝ փոքր պետությունը պիտի լինի ավելի խելացի, քան ուժեղը։

Ժամանակը, ինչպես միշտ, դաժան քննիչ է։ Այն փչացնում է փուչ փառքը և վերականգնում մոռացված ճշմարտությունները։ Այսօր մենք կարող ենք տեսնել, որ Տեր-Պետրոսյանի զգուշացումները, նրա սառը հաշվարկները և ապագայի կանխատեսումները մեծ մասամբ իրականություն դարձան։ Եվ եթե նա իր ժամանակում հաճախ մնում էր միայնակ, ապա դա հենց այն պատճառով էր, որ նա քայլում էր ժամանակից առաջ։

Լեոն Տեր-Պետրոսյանը մեր ժողովրդի այն մեծերից է, որի արժեքը լիովին կգնահատվի ոչ թե նրա ժամանակակիցների, այլ նրա ժառանգների կողմից։ Ինչպես Լինքոլնին իր ժամանակում քննադատեցին, ինչպես Չերչիլին մեղադրեցին անիմաստ կոշտության մեջ, ինչպես Մանդելային համարեցին չափազանց մեղմ՝ խաղաղություն փնտրելու համար, այնպես էլ Տեր-Պետրոսյանին հաճախ չհասկացան։ Բայց պատմության գիրքը գրվում է ոչ թե ամբոխի ճիչերով, այլ ժամանակի դատավճռով։

Եվ ժամանակը, համոզված եմ, նրան կդնի այն շարքում, որտեղ կանգնած են աշխարհի ամենախոշոր առաջնորդները՝ նրանք, ովքեր իրենց ժողովրդին տվել են ոչ թե այն, ինչ նա ուզում էր լսել, այլ այն, ինչ նա պիտի լսեր, որպեսզի փրկվի։

Ճշմարտությունը հարմարեցնելու համար չէ։ Ճշմարտությունը ասում են, նույնիսկ եթե այն ծանր է, որովհետև միայն այդպես է հնարավոր փրկել պետությունը:

Թելման Պետրոսյան